Umiikot at
naglalaro ang mga salita, sa diwang binuo, nakikipagkita. Habang ang
talinghaga’y tinatakpan, ang sa salita’y natatagong kahulugan.[1]
Lumiliyab na
sulo ang tinataas ng bawat isa, hali-haliling tanggap-bigay.
Panimula
Ang proliferasyon ng kultura ay
nakaangkla sa bisa ng wika bilang komunikatibong pakikihalubilo ng
kaganapan-kasaysayan o Ereignisgeschichte.
Ngunit, ang pagsulong o kabiguan ng kaganapan-kasaysayan na ito ay nakaangkla
sa tao-mismo at hindi sa hilagyo ng pagbabagong-kasaysayan o Entwicklungeschichte.
Ang ambag ng Intelektwalismo ang
nagpapakahulugan sa simulain ng isang awtentikong pilosopiyang Pilipino,
sapagkat ang kawikaan ang siyang nagsisilbing makinarya ng kontekstwal na
dalumat sa layunin ng pilosopiya bilang isang disiplina ng pagpapakahulugan.
Ayon sa ilang intelektwal ng ating
makabagong kasaysayan, “walang pilosopiyang Pilipino sa isang
pangnasyunalistang turing, pagka’t ang nilalaman ng pilosopiya ay
kinakailangang pansadaigdigan; pinaiimbabawan nito ang anumang pang-etniko o
pangheyograpiyang mga hangganan.”[2] Para naman sa isa pang bukod-tanging intelektwal nang
siya ay tanungin kung siya ba ay nagpapatubo ng isang pilosopiyang Pilipino,
“Ang sagot ko ay hindi, ngunit kinakailangang maging malinaw: maraming
pamamaraan upang sayangin ang oras—umihip ng mga bula laban sa hangin ay isa;
ang isa pa’y ang pagkakaroon ng intensyong bumuo ng isang Pilipinong
pilosopiya. Walang taong makakabuo ng kaPilipinuhan, lalo’t higit ng pilosopiya
liban na lang kung hindi sinasadya.”[3]
Dalawang magkaibang pananaw ng
dalawang batikang intelektwal. Ang
una’y aktibo, pananaw ni Emerita S. Quito, at ang ikalawa’y pasibo, pananaw
naman ni Roque J. Ferriols. Susuungin ng papel na ito ang hulmahan ng kaisipan
ng dalawang pananaw at kakabuuan ng isang progresibong intindi sa gampanin ng
wika sa pag-usbong, yaong tinatawag ng mga Gryego bilang φΰσις, o sangtumutubong kakonseptuhan ng diwang
Pilipino na kinahanapan ng pahiwatig sa pilosopiya; o kabaligtaran, pagkakaroon
ng kabuluhan ng pilosopiya sa kaPilipinuhan.
Diwa ng Pilosopiya
Ang pilosopiya ay isang panimulang
pagkabalisa. Isang kaukulang pagtatanong sa kabuluhan ng kinasumpungang
pagnilayan. Madalas iniaangkla ito sa komparatibong signos ng laik at materya. Ngunit,
sa katunayan, napakapayak ng kabuuan ng pilosopikal na tagunton. Ang pilosopiya
bilang pagtatanong at pagkabalisa ay hindi natin maihihiwalay sa “katunayan ng
pag-iral.”[4]
Nasok din dito ang konseptwalisasyon ni Martin Heidegger ukol sa pagbubuo ng
isang ontolohikal na Mitwelt kung
saan ang iba’t ibang pag-iral ay nasasaanyo sa ugnayan nito bilang-bigay.
Ang diwa ng pilosopiya ay lalo’t
higit na makikita sa bisa nito bilang isang kabuuang nagsasapunto sa kabagayan
ng bagay-bagay. Ito ay makikita sa kabuuang-karanasan ng payak na Pilipino.
Dahil sa ang kadiwaan ng Pilosopiya ay pinakakahulugan sa hinuha ng karanasan
at pagdanas, nagbubunga ito ng isang awtentikong pagkakawatas sa gampanin nito
bilang balangkas ng pag-unawa.
Ang kultura at kalinangan ay bahagi
na ng kinagagalawan ng pilosopiya. Ang pagkakaangkop nito sa kinaiiralan ay
makikita sa pag-usbong ng isang pananaw ukol sa handog nitong pagbabalangkas ng
malay-tao. Isang Iskolastikong parirala ang makakalagom dito: quidquid recipitur ad modum recipientis
recipitur, “anumang pagtanggap ay naaayon sa pamamaraan ng pagtanggap ng
tumatanggap.” Mahalagang sa puntong ito na ating kilatisin ang implikasyon ng
diwa ng pilosopiya.
Kung ating babalikan ang
pagsasakonsepto ni Quito
ukol sa pilosopiya bilang “pansadaigdigan at pumapaimbabaw sa anumang
pang-etniko o pangheyograpiyang hangganan,” masyado itong nagaakala na ang
dalumat ng Kanluranin sa konsepto ng pamimilosopiya ay siya ding dalumat ng mga
nasa Silangan. Aktibo ito sapagkat ang akto ng pamimilosopiya ay mahihinuha sa
pamimilosopiya-mismo, at ang hantungan ay pilosopiya pa din bilang isang
konseptwal na pakiwari. Mahalagang isaisip na ang pag-ayon sa
konsepto-bilang-konsepto ay naka-ugnay sa siphayo ng pag-unawa at konteksto. Wala
naman talagang iisang sanggunian ang konsepto sa pilosopiya. Sa katunayan, ito
ay patuloy na umuusbong. Kung babalikan ang kasaysayan ng pilosopiya, may
pagbabago sa gampanin nito base sa istruktura na pasinaya ng sistemang umiiral.
Nariyan ang paghahanap ng Urstoff ng
mga sinaunang palaisip na Griyego, Teosentrismo ng mga pilosopo-teologong
katauhan sa panahong Medyibal, ang Antroposentrismo ng Makabago-Kontemporaryong
panahon, at iba pa. Ngunit, oo, malawak na pamimilosopiya pa din ito. Alinsunod
nito, binubuo pa din nito ang karampatang pananaw ng
dalumat-sa-kahulugan-ng-pilosopiya, Weltanschauung.
Ang Weltanschauung na ito ay siya
ding bumubuo sa hinuha ng mundo, Weltbild,
na umaapela sa indibidwal na pagkilatis ng tao sa kamukhaan ng mundo bilang
persepsyong pasinaya ng pag-iral.
Alalaombaga, ang bisa ng pilosopiya
ay patuloy at walang humapay na apela nito sa kadiwaan ng pagtingin at samu’t saring
ambag sa pagbubuo ng iba’t ibang pananaw, Weltanschauungen.
Ang pag-usbong ng pilosopiya ay hinahabi sa isip ng namimilosopiya at
naghahanap ng kabuluhan sa umuunawa sa namimilosopiya. Ang pag-usbong na ito ay
siya ding tumuturing sa kaganapan ng pilosopiya bilang nagpapaintindi. Kaya nga
lamang, may kakaunting pagkakaiba sa dalumat hinggil sa kinaiiralang kalikasan.
Mga kinadadalisdisang panimula na sangguni sa kinalakhan. Ayon nga kay
Ferriols:
Ang paglabas sa kinakukublihan ay hindi lamang ginaganap
ng meron na nagpapaunawa sa tao kundi ng mismong tao rin na umuunawa sa meron.
Sapagkat madalas
matakot ang tao sa meron. Meron siyang mga lihim na pag-urong. Nagkukubli siya
at baka siya matauhan sa meron. Kaya’t sa kanyang pagbabakas sa meron, hindi lamang
kailangan na magpakatuso siya at magmahinahon, maglalakas-loob din siya nang
maitabi niya ang kanyang mga kalasag laban sa meron.
Mga
kalasag na madalas lihim; hindi niya napapansin na may mga paglaban sa meron,
mga kalasag na nagkukubli sa mga madidilim na lugar ng kanyang malay tao.
Ngunit
[…] ang talagang meron ay dapat na ituring na nililigawan at nagpapakita,
pinapaahon at umaahon sa liwanag…mula sa dilim na kinakakublihan.[5]
Ang pagkilatis sa pakikipagtalastasan ng
pilosopiya ay isang pasinaya ng pagasasadiwa nito sa pakahulugan ng tao.
Kaakibat nito ang isang epistemolohikal na pag-unawa sa gampanin ng
inetelektwalisasyon ng mga kaganapan sa palibot ng karanasan ng tao.
Kung
atin namang babalikan ang pananaw ni Ferriols sa diwa ng pilosopiya hinggil sa
diwang Pilipino, aniya, ang pagbubuo ng pilosopiyang Pilipino ay nakaangkla sa pamimilosopiya
lamang. Hindi intensyunal na bumuo ng isang diwang Pilipino na nasasalamin sa
pilosopiya. Dahil, ayon sa kanyang pagpapaliwanag, “hindi din naman intensyon
nina Nietzsche o Hegel, o ni Descartes, na bumuo ng isang totoong pilosopiyang
Aleman o Pranses. Namilosopiya lamang sila.”[6]
Pasibo ito sa kadahilanang ang pokus ay nasa pamimilosopiya ngunit
nagpapakahulugan sa kaposiblehan ng iral nito sa kultural na balangkas ng
namimilosopiya upang ipaintindi ang nais tukuyin.
Ang
pagbubuo ng pilosopiya sa uri ni Ferriols ay pamamaraan at hindi yaong
kabuktutan ng pag-uuri kung ano ang pilosopiya. Hindi intensyunal ang diwang
Pilipino, kusa itong umuusbong sa kultural na batid ng kabuuan.
Wikang Filipino at Pamimilosopiya
Sadyang
kagila-gilalas ang ating pagsusumikap upang kilatisin ang pag-iral at
pagmemeron ng ating kinapapaloobang mundo. Madalas ay hinahango natin ang ating
sarili mula sa pagkalugmok sa ating suhektibong interpretasyon ng mundo at ng
ating pag-iral-mismo.
Kung
tutuusin, umaasa tayo sa isang kabuoang pag-intindi sa mundong ang pag-iral ay
naaayon sa ating pagkilatis sa katotohanan. αλεθεια, “katotohanan.”
Pinagsusumikapan nating maabot ang kabuluhan ng ating pag-iral sa likod ng mga
pagkukubli’t paglilihim na hatid ng isang mundong lumilinang sa ating kaisipan
at pag-iisip.
Araw-araw,
ating hinahagilap ang katotohanan at layon ng ating patuloy na pag-iral, may
kahulugan man o wala, ngunit sa likod
ng pakikibagay na ito, ating binibigyang-turing-mismo ang ating pag-iral.
Ala-ala ang kakintalan ng katotohanan at ang kabuluhan ng isang malikot na
kaisipan. Ayon kay Clifford Geertz, isang kilalang antropologo,
Ang konsepto ng kultura, aking
pinaniniwalaan...ay nauukol sa semiyotika. Bilang pag-ayon kay Max Weber na ang
tao ay isang hayop na nakabayubay sa kayo ng pakahulugan na siya mismo ang
humulma, aking tinuturingan na kultura ang mga kayong iyon at ang pagsusuri
nuon ay, samakatuwid, hindi isang eksperimental na agham na naghahanap ng
balangkas ng batas, bagkus ay interpretatibo na naghahanap ng kabuluhan.[7]
Katutunghayan na ang kultura ay isang malaking
aspeto sa paghuhubog ng isang umiiral na kaisipan sapagkat hindi natin
maihihiwalay ang ating sariling pag-iral mula sa pangunang espeho ng
pinag-iiralan.
Ayon
kay Merleau-Ponty, mahalaga ang ugnayan ng wika at pag-iisip o ng salita at
diwa.[8]
Sa wika nakakahanap ng kabuluhan ang nilalaman ng isip. Ang paghuhubog ng
nilalaman ng isip at kakintalan ng diwa ay nabibigyang-kaganapan sa pamamaraan
ng wika. Gayon din ang samu’t saring aspeto ng pamimilosopiya. Ang hubog ng
isip na kumakasangkap sa konseptong pilosopikal ay siya ding kabuluhan sa
pagpapaintindi nito sa pamamaraang pag-alam ng iba. Hindi natin ito
maihihiwalay sa batayang karanasan ng kulturang kinagisnan, sa kasong ito, ang
kaPilipinuhan. Kung kaya’t ang pag-usbong at paglago ng pilsopiya ay naaayon sa
pagkakaangkla nito sa wika.
Hindi
isang lohikal na sapala ang pagbubuo ng isang pilospiyang awtentikong Pilipino.
Ang tuluyang pagpapakahulugan ng kaisipang pamPilipino ay siya ding lunsaran ng
paghuhubog na ito.
Kung
babalikan ang konspeto ukol sa αλεθεια, ang pag-usbong ng “katotohanang” ito ay
siya ding katotohanan ng pagkilatis dito base sa umiiral na pamantayan. Ang
suliranin lamang dito ay ang pagtunghay sa pamamaraang relatibismo. Ngunit, ang
wikang batayan ang siya ding magsisilbing kasagutan sa suliraning ito dahil ang
ambag ng batayan sa pilosopiya ay ang kontekstwal na pag-intindi dito. Ayon kay
Antonio Gramsci, “Ang ugnayan hinggil sa wika ay hindi lamang mga
representasyon o makasaysayang bakas ng nakaraan at pangkasalukuyang kahinlugan
ng kapangyarihan, bagkus ito ay huwaran
ng iba pang ugnayan na may impluwensiyang kultural at pandangal.”[9]
Sa
kabilang dako, ang pagtalakay sa ambag ng wika sa proliferasyon ng kultura ay
hindi magaganap kung hindi dadaan sa proseso ng intelektwalisasyon. Ang
prosesong ito, ayon kay Timbreza, ang “pagbibigay ng kaukulang pang-unawa;
kaukulang anyo upang maintindihan; at itaas sa antas pangkaisipan upang malaman
[ang dapat maunawaan, maintindihan, malaman.]”[10]
Ang pamamaraang ito ang siyang magpapatibay sa katalusan ng pilosopiya at ang
kaugnayan nito sa pagkakaroon ng kabuluhan sa isang ispesipikong kultura.
Ang
talastasang ito sa pagitan ng wika bilang kinatawan ng kultura at ng pilosopiya
bilang pamamaraan ng kaalaman ang nagsisilbing hulmahan ng isang natatanging
sistema ng pag-alam at pag-intindi. Kailangang umalpas tayo sa natatanging
hegemoniya ng Kanluranin bilang sanggunian ng kung ano ang layunin ng
pamimilosopiya at kung saan hangganan ito ay may sakop at lawak. Ang wika ang
nagsisilbing kabuoan ng pagtukoy sa pangkalahatang kamalayan at
pagkakakilanlan. Ang natatanging pagsukob nito sa iba’t ibang konseptwalisasyon
ng kaalaman ang siyang nagbibigay turing sa kahalagahan ng pagpapaintindi ng
konseptwal na balangkas ng kahit na anong disiplina. Para kay Timbreza, may limang
aspeto sa proseso ng intelektwalisasyon: una, pagsasalin na nagpapaunlad at
nagpapalawak sa wikang-bayan; ikalawa, konseptwalisasyon na nagbibigay-daan sa
pagbubuong-diwa; ikatlo, pagpapakahulugan bilang pag-unawa at pagpapalawak sa
salin at konsepto; ikaapat, paghahambing ng kinabuoan sa iba’t ibang pananaw,
at; panlima, pagmumuni bilang pagkilatis sa kinabuoan.[11]
Kakikilatisan
ang mga halimbawa nito sa kahitikan ng mga kasabihan ng mga Pilipino, samu’t
saring kwentong bayan na kinapupulutan ng pananaw-pambuhay nating mga Pilipino.
Ani Timbreza, ang ating pananaw sa pamimilosopiya ay makapersonal at hindi
hiwalay sa karanasang pantao. ‘Di tulad ng pamimilosopiya ng Kanluranin, wala
tayong metapisikang maipagmamalaki.[12]
Ngunit, ang bisa ng kaisipan ng Pilipino ay hayagan at masusukat base sa
pinahahalagahan natin bilang mamamayan.
Pamimilosopiya sa Laylayan
Ang pagsasakatutubo ng samu’t saring
konsepto ng pilosopiya ay higit na nagbibigay-kulay at progreso sa pag-usbong
ng pilosopiya bilang isang mapagpalayang disiplina. Nililinang nito ang ating
pag-unawa sa sarili nating kakayahan sa papapalawak ng kasisipang natatanging
atin.
Dahil nga sa ang pag-usbong ng pilosopiya
sa kaisipan ng Pilipino ay nakaangkla sa praktika, hindi nananatiling teorya
ang sikap at bisa ng pilosopiya. Habang ang pagsikil sa kawalang pakahulugan sa
teorya, mas naiintindihan ng payak na tao ang layunin ng pilosopiya: ang
makapag-ambag sa pagsulong ng kaalaman. Hindi dapat manatili sa espeho ng iilan
ang pag-intindi sa pilosopiya tulad ng nakagisnang basehan ang Kanluran sa
pagbabago at pilosopikal na pag-unawa.
Ginagamit…ang ideolohiya sa pakahulugang isang sistema
ng mga paniniwala, pagpapakahulugan, pagpapahalaga, pananaw bilang kapahayagan
ng interes at aspirasyon ng isang partikular na pangkat o uring panlipunan na
sumasalamin sa kalikasan ng ugnayang panlipunan na ipinapalagay na dapat
panatilihin o ‘di kaya’y baguhin…[13]
Kung tutuusin,
ang pagtubo at pagpapalago sa isang pilosopikal na sistema na tunay na Pilipino
sa kalikasan ay posible kung ang naisin ng intelektwal na magpapasimula ay
tunay na isakonteksto ang pilosopiya at hindi lamang isalin ang tekstong
pilosopikal. Kapag tinurang may kakulangan sa pananaw at salin lamang, balewala
ang pagtatangka sa pagbubuo sapagkat hindi tunay na nagpapaintindi. Ang
pagbubuo ng pilosopiyang Pilipino ay sa katunayan may epistemolohikal na
paninimula at sumasangguni sa pagdalumat at pakahulugan. Ang pag-iral ng
pilosopiyang Pilipino ay naaayon sa relasyon nito sa kairalan ng kaisipan sa
salik ng kultura. Ayon kay Rhod V. Nuncio, “Dahil sa relasyon ng tao ang
pundasyon ng epistemolohiyang ito, mahalaga ang wika sa usapin ng pagkatuto,
kaalaman at karanasan. Ang interaksyon ng mga tao at ng tao sa paligid,
institusyon at iba pa ay nagiging posible batay sa simbolikal at verbal na
signifikasyon ng wika. Samakatuwid, ang kaalaman ay diskursibo.”[14]
Kung kaya’t ang pakikipagtalastasan sa laylayan ng Kanluran ay siyang nagiging
panuring sa ating pagpupursiging bumuo ng isang natatanging kaisipan kahit na
ang pwersa ng hegemoniya ay hindi matatagpuan sa atin.
Sa katunayan, ang tanong ukol sa
likas na pwersa ng hegemoniya ay hindi isang suliranin sa ating pakikibahagi,
bagkus, ito ang nagsisilbing liwanag ng kaukulang pagbubuo dahil ito ang ninanais
nating makamit sa kalikasan ng ating pag-iral. Walang hangganan ang pagbubuo
sapagkat patuloy na lumalago ang kaisipan at pagpapakahulugan. Ang ambag ng
wika sa hegemoniyang ito ang hinuha ng pagsasakatawan ng kaalaman.
Sa gayong palagay, ang pananaw ni Quito ay may hangganan,
papaanong mananatiling isa ang intindi kung ang pananaw at perspektiba sa
pag-intindi ay iba? sa pananaw naman ni Ferriols, hindi dapat manatiling teorya
lamang ang pilosopiya, ito dapat ay nagpapanibago at nakakahanap ng kabuluhan
sa praktika.
Nanggigising ang pamamaraang
pilosopikal, ito ang nagbibigay-turing sa likot at pagkabalisa ng tao upang
patuloy na umalam at kumilos upang alamin ang dapat malaman. May sari-sarili
tayong pamamaraan, iyon ang natatanging πράξις ng pilosopiya. Magbubunga ito sa
patuloy na pakikipagtalastasan.
Paglalagom
Hindi natin kailanman mapaghihiwalay
ang wika sa kultura sapagkat ito ay natatanging bahagi nito at ng proseso ng
pagpapayabong na nauukol dito. Umiiral ang pilosopiyang Pilipino sapagkat
kinakasangkapan nito ang natatanging karanasan ng tao bilang ekspresyon ng
kanilang dalumat sa persepsyon nila sa mundo.
Ang kabuoan at paglago ng
pilosopiyang Pilipino ay matatagpuan sa intelektwalisasyon ng samu’t saring
kaisipang Pilipino na aspeto ng kasaysayan at bahagi ng kulturang Pilipino. Nagpapakahulugan
ang kultura base sa balangkas ng pag-unawa na sanggunian nito.
Sanggunian
Bulatao, Jaime C., SJ. Phenomena and their interpretation: Landmark
essays 1957-1989. Quezon City : Ateneo de Manila University
Press, 1992.
David, Randolf S. Nation, self and citizenship: An invitation
to Philippine Sociology. Quezon City : Department
of Sociology, UP, 2002.
Dy, Manuel B., Jr. Philosophy of man: Selected readings. Makati City
Ferriols, Roque J., SJ. Mga sinaunang Griyego. Quezon City : Office of Research and Publications, 1992.
Gramsci, Antonio. Selections from the prison notebooks. New York : International Publishers, 2003.
------------. Selections from cultural writings. Massachusetts : Harvard University
Morales-Nuncio, Elizabeth . Mga talinghaga sa laylayan: Ang mapagpalayang pedagohiya ng malikhaing pagsusulat at antolohiya ng mga tula Manila : UST Publishing House, 2005.
Nuncio, Rhoderick V. at Elizabeth
Morales-Nuncio. Sangandiwa: Araling
Filipino bilang talastasang
pangkalinangan at lapit-pananaliksik. (Manila : UST Publishing House, 2004.
Que, Nemesio S., SJ at Agustin Martin G. Rodriguez. Pagdiriwang sa Meron: A festival of thought celebrating Roque J. Ferriols, SJ.
Quezon City :
Office of Research and Publications,
1997.
Stumpf, Samuel Enoch. Socrates to Sartre: A history of philosophy.
USA :
McGraw-Hill, 1999.
Timbreza, Florentino T. Pilosopiyang Pilipino. Manila : Rex Printing Co., Inc., 1982.
------------. Intelektwalisasyon
ng pilosopiyang Filipino.
[4] Robert
O. Johann, SJ, “The nature of philosophical inquiry” sa Philosophy of man: Selected readings inedit ni Manuel B. Dy, Jr. (Makati City
No comments:
Post a Comment